تعریف شبانه و روز(شبانروز)

در تعریف و مبادى شبانروز

اما روز؛I عبارت است از مدت ظهور شمس، فوق الأرض؛ یعنى از زمان طلوع نصف جرم آفتاب‏I تا زمان غروب نصف جرم او. و شب به خلاف این، یعنى از زمان غروب نصف جرم شمس‏I تا زمان طلوع نصف جرم او که مدت خفاى‏[۱] او بود تحت الأرض. و مجموع هر دو مدت راI شبانروز خوانند. و گاه باشد که روز ذکر کنند و از آن، شبانروز مراد باشد. و به نزدیک‏I اهل شرع، روز از زمان طلوع فجر است تا بعد از غروب آفتاب، به قریب ثلث ساعت‏I گذشته که مدت زمان صوم باشد. و شبانروز دو نوع است:

یکى فلکى، و آن مدت یک دورI فلک اعظم بود این را روز طبیعى نیز دانند. و دیگر شمسى، آن مدت یک دور فلک اعظم بود با مقدار مطالع مسیر آفتاب. پس اگر آن مطالع، مساوى حرکت وسط

آفتاب باشد آن را یوم وسطى گویند. و اگر مطالع حرکت مختلف شمس بود آن را یوم حقیقى‏I خوانند. و تفاوتى که میان این دو یوم واقع مى‏شود آن را تعدیل الأیام می‏خوانند. اما در ابتداى شبانروز خلاف کرده‏ اند:

به نزدیک اهل اسلام و جماعتى که اول ماه‏هاى ایشان‏I مبنى بر رؤیت هلال است، مبداء شبانروز از زمان غروب آفتاب است؛ زیرا که تا آفتاب‏I فرو نرود ماه نو نتوان دید. پس به نزدیک ایشان، شب مقدم باشد بر روز.

و به نزدیک روم‏I و فرس و جماعتى که ماه‏هاى ایشان مبنى بر حساب است نه بر رؤیت هلال، مبداء شبانروزI از زمان طلوع آفتاب است. پس به نزدیک ایشان، روز مقدم باشد بر شب. و اصحاب نجوم‏I به این اعتبار، اتصالات قمر را با کواکب که در شب اتفاق می افتد از برابر روزى مى‏نویسندI که مقدم است بر آن شب. و به نزدیک عامه منجمان، مبداء شبانروز از نیم روز است؛ زیرا که ایشان‏I اوضاع حرکات کواکب را بر نیم روز نهاده ‏اند در زیجات و در تقاویم. بدان سبب که اختلافى‏I که در ایام واقع می‏شود بیشتر به وقت طلوع و غروب شمس است. و در نیم روز به غیر از اختلاف‏I تعدیل الأیام نیست به مذهب جمهور، به خلاف مذهب مولانا محی الدین مغربى که به نزدیک او آن را وجود نیست.I چنان که بر اثبات این دعوى در مجسطى خود برهان گفته است؛ و حق به جانب جمهور است‏I و شرح آن در مقالت پنجم خواهیم کردن.

و به نزدیک هند و بعضى از فارسیان و اهل‏I قتا[۱]، ابتداى شبانروز از نیم شب است. و حجت ایشان آنکه مبداء صعود شمس که روI به طلوع دارد از آنجاست. پس مبداء شبانروز به اختلاف این مذاهب، از رسیدن‏I آفتاب است به دایره افق بلد یا به دایره نصف النهار که افق خط استواست.

[۱] ( ۱).[ در اصل نسخه:] قنا

اصحاب نجوم هر شبانروزى را به شصت قسم کنندI و آن اقسام را دقایق ایام خوانند. و چون شبانروز طبیعى، سیصد و شصت زمان است که یک دور

معدل النهار بود، پس هر شش زمان، یک دقیقه بود از دقایق ایام و هر یک زمان، ده ثانیه.I و چون روز حقیقى را اعتبار کنند مقدار مطالع مسیر آفتاب در آن شبانروز، اضافت‏I آن دور شود. باز اگر شبانروزى را به بیست و چهار قسم کنند آن اقسام را ساعات خوانند.I پس اگر چنان که آن اقسام، برابر یکدیگر باشند آن را ساعات مستوى خوانند؛ و اگر برابر نباشندI آن را ساعات معوجه گویند. و آن چنان بود که همیشه روز را و شب را به دوازده قسم کنند؛I اگر روز یا شب متساوى باشند یا نباشند. و اگرچه اقسام روز متساوى یکدیگر باشند وI اقسام شب همچنان، اما اقسام روز متساوى اقسام شب نباشد، مگر در وقت آنکه روزI با شب برابر شود؛ و این را به این نسبت ساعت معوجه گویند. و این قاعده به نزدیک اصحاب‏I این علم مقرر است که هر ساعتى را به شصت قسم کنند و آن را دقایق ساعات گویند؛ و همچنین‏I قسمت مى‏کنند با ثوانى و ثوالث و غیر آن.

پس اگر ساعات مستوى را به نسبت ایام‏I طبیعى اعتبار کنیم، هر ساعتى، پانزده زمان باشد و هر زمانى چهار دقیقه ساعات؛ و اگر به نسبت ایام حقیقى اعتبار کنیم نصیب هر ساعتى پانزده زمان باشد و دو دقیقه و کسرى؛ و این را اجزاى ساعات‏I حقیقى مى‏خوانیم.

اما اجزاى ساعات معوجه به سبب درازى روز و شب، مختلف شود و آن را اجزاى‏I ساعات زمانى میگوئیم. و تقریر آن بعد از این کرده شود در مقام خود.

اما جهودان، ساعتى راI به یک هزار و هشتاد قسم کنند و هر قسمى را از آن جلّق خوانند. پس به اعتبار ایشان شبانروزى،I بیست پنج هزار و نهصد و بیست جلّق باشد و شرح این در مواضع خود کرده شود.I

اما خطاییان، شبانروزى را به دوازده قسم کنند و هر قسمى را از آن اقسام، چاغ‏[۱] خوانند. و بازI هر چاغى را به هشت قسم کنند و هر قسم را از آن اقسام که خوانند. پس شبانروزى به اعتبار ایشان، نود و شش که باشد. باز هر شبانروزى را به دوازده قسم کنند که هر قسمى را از آن اقسام فنک گویند. و هر فنکى را به صد قسم کنند و هر قسم راI از آن اقسام، میاو خوانند. پس شبانروزى به این اعتبار هزار بار هزار میاو باشد.I و نصیب هر چاغى، هشتصد و سى و سه فنک بود و ثلث فنکى. و نصیب هر کهى، صد و چهار فنک بود و سدس فنکى.

زیج محقق سلطانى على اصول الرصد لزیج الایلخانی، ص: ۴۴