کتاب تازیانه سلوک

کتاب تازیانه سلوک، سلسله دستورالعمل‏ هاى اخلاقى حسن حسن ‏زاده آملى است که تنظیم و جمع ‏آورى آن‏ها توسط سید محمدناصر تقوى انجام گرفته است. کتاب، به زبان فارسى است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر یک مقدمه و یازده گفتار است که در هر گفتار، پاره ‏اى دستورالعمل‏هاى اخلاقى آمده است.

شیوه بحث در بیان مطالب، این گونه است که مؤلف با آوردن یک عنوان مثل« تن به دنیا دار و دل به مولا»، موضوع را با توجه به آیات و اشعار به ‏صورت اجمال در قالب مطلبى ادبى و از باب تلنگرى به صاحبان اخلاق و سیر و سلوک سفارش مى‏کند.

استاد در برخى موارد از استدلال منطقى مختصرى نیز بهره گرفته است.

اشعارى که در این دستورالعمل‏ها استفاده شده غالباً از ابیات شاعرانى همچون حافظ، باباطاهر، ملاى رومى، شبسترى و دیوان خود مؤلف است.

در برخى از بخش‏هاى کتاب، مؤلف از الهى ‏نامه خود نیز استفاده کرده است و در پایان هر گفتار، تاریخ بیان مطالب نیز آورده شده است.

محتوا

در مقدمه کتاب که توسط سید محمدناصر تقوى نوشته است، دلایل امتیاز این کتاب بر کتب عرفانى و اخلاقى دیگر چنین بیان شده است:

1. پاسخگو بودن به همه پرسش‏هاى مکنون خواننده؛
2. موجز و مفید بودن؛
3. نثر ادیبانه و آمیخته با آیات و روایات و اشعار و گزینش موضوعى آن؛
4. اشتمال بر پى‏نوشت‏ها و توضیحاتى که در آخر هر گفتار آمده و فهم مطالب را براى خواننده آسان مى‏کند.

عناوین گفتارهاى یازده ‏گانه به ترتیب چنین است:

1. تن به دنیا دار و دل به مولا؛
2. پاسبان حرم دل باش؛
3. خلوت از دست مده؛
4. خوشا آنان که در جوانى شکسته شدند؛
5. هرکه را حضور است، نور است؛
6. از« خاموشى»، گفتار زاید و از« اندیشه»، کردار؛
7. یک« نکته» در یک« کلمه»،« رهایى از وسوسه»؛
8. پنج نکته در پنج کلمه؛
9. بو که خدایت دهد ذوق مناجات را؛
10. بنده خداى به خود آى؛
11. در جوانى کن نثار دوست، جان.

در گفتار اول

مباحثى همچون موهبت ترک علایق، تهجد، خیالات روحانى و غیره آمده است.

در گفتار دوم،

مطالبى مانند توحید حقیقى، نفس و شئون آن، توضیح و تعریف تشبیه و تنزیه ذکر شده است.

مؤلف، لقاءالله را کمال مطلوب انسان مى‏داند و مى‏گوید« انسان کارى مهم‏تر از خودسازى ندارد و ساختن هر چیز را مایه ‏اى به حسب آن چیز لازم است؛ مثلاً دیوار را سنگ و گل لازم است و انسان را علم و عمل و انسان تا به لقاءالله نرسیده است، به کمال مطلوبش نائل نشده و لقاءالله به معنى اتصاف انسان به اوصاف الهى و تخلق او به اخلاق ربوبى است»( تازیانه سلوک، ص ۲۵).

در گفتار سوم

نیز علامه به موضوعاتى همچون انس انسان با عالم قدس، سخن و خوراک به قدر ضرورت باید، میانه‏ روى در همه امور و… پرداخته است.

گفتار چهارم،

اختصاص به مباحثى همچون علم، آب حیات روح، آثار و نتایج علم، واردات و صادرات دهان خود را بپایید، سحر از دست مده و… پرداخته است.

ایشان، در بخش« هرکس میهمان سفره خود است» مى‏گویند:« هرکسى زارع و مزرعه خود است و نیات و اعمالش بذرهایش؛ بنگر تا در مزرعه خویش چه کاشتى»( همان، ص ۴۵).

در گفتار پنجم

موضوعاتى همچون سکوت پسندیده، قرآن شفاى بیمارى‏ها و ملاک حق، سحر وقت مسافرت رهروان، آن کس که خدا دارد همه چیز دارد، آمده است.

در گفتار ششم

علامه نیز ضمن بیان مطالبى مانند ماه شعبان میقات شهر الله، ملک و ملکوت در گنجینه سر انسان، در بخش« به انتظار چه وقت و به امید چه کسى نشسته ‏اید»،

مى‏گویند:« روزگار که بگذشت و ایام جوانى و کامرانى و بالیدن به زخارف نیوى و مقامات اعتبارى به‏ سرآمد و اگر تقسیم همه به شود، به آقا و بنده، بیش از این، بلکه تا این اندازه هم نمى‏رسد»( همان، ص ۵۸).

در گفتار هفتم،

از مهم‏ترین عناوین آن مى‏ توان به« حکایت دچار شدن به وسوسه و شبهات» و« عجز از انطباق ظواهر شرع با مسائل عقلى اشاره کرد.

علامه در بخش لطف الهى و رهایى از وسوسه مى‏فرماید:

« تنها چیزى که من را از این ورطه هولناک هلاک رهایى بخشید، لطف الهى بود که خویشتن را تلقین مى‏کردم به اینکه

اگر امر دایر شود بین نفهمیدن و نرسیدن مثل تویى و بین نفهمیدن و نرسیدن مثل معلم ثانى، ابونصر فارابى و ابوعلى سینا و… آیا شخص مثل تو به نفهمیدن و نرسیدن اولى است یا آن همه استوانه ‏هاى معارف و همچنین خودم را به یک‏سو قرار مى‏دادم و اکابر دیگر علم را که شاگردان بنام آن بزرگان بودند و نظایر آنان را به‏ سوى دیگر و سپس همان مقایسه را پیش مى‏کشیدم و به خودم تلقین مى‏کردم…»( همان، ص ۶۶ و ۶۷).

در گفتارهاى هشتم تا یازدهم

علامه نیز به مباحث مهمى از جمله:

علم و عمل سازنده شخصیت، تأثیر خاص شب و ویژگى‏هاى ثلث آخر شب، راز دختر یا پسر شدن فرزند، توبه قدم اول در سلوک،

زیرک‏ترین مؤمن، معرفت نفس طریق معرفت رب، هیچ ذره‏اى غافل نیست، چرا آدمى غافل باشد،

دستورالعمل‏هاى آیات آخر سوره فرقان، پرخورى دل را مى‏میراند، محاسبه اعمال، مراقبه، تفکر، ریاضیت در راه علم و عمل به شیوه شریعت، نعمت بیدارى و… پرداخته است.

مطالعه کتابهای ذیل را به شما پیشنهاد می دهیم :

کتاب اخلاق ناصری

هزار و یک کلمه