کتاب مخزن الادويه
کتاب مخزن الادويه تاليف محمد حسين عقيلى خراسانى طبيب بزرگ قرن دوازدهم هجرى قمرى به منزله فرهنگنامه خوردنىها و داروهاى پزشكى سنتى است. عقيلى پس از تأليف قرابادين كبير به تأليف اين كتاب دست زده است.
ساختار کتاب مخزن الادويه:
كتاب کتاب مخزن الادويه مشتمل بر يك مقدمه و 28 باب و يك خاتمه است. مقدمه كه به ذكر كلياتى درباره استفاده از ادويه و خصوصيات كلى آنها اشاره دارد، مشتمل بر چهارده فصل است.
ابواب كتاب نيز به مقتضاى تعداد ادويه و نيز حرف دوم آن به چندين فصل تقسيم شده است. خاتمه نيز به ذكر اسامى ادويه ذكر شده در كتاب اختصاص دارد.
هر يك از ابواب خاتمه نيز به مقتضاى حرف دوم اين ادويه به چند فصل قسيم شده است.
گزارش محتوای کتاب مخزن الادويه:
كتاب مخزن الادويه يكى از مفصلترين و مشهورترين و در عين حال معتبرترين كتابهايى است كه در زمينه شناخت مفردات پزشكى سنتى در دسترس دانشجويان اين رشته قرار دارد.
کتاب مخزن الادويه از چند جهت قابل توجه است: از يك سو جامعيت اين اثر باعث شده كه اين كتاب ناسخ ديگر كتب نگاشته شده، در اين زمينه- از جمله اختيارات بديعى و تحفة المؤمنين- به شمار رود.
از سوى ديگر استفاده مؤلف از دهها كتاب طب سنتى كه مكرراً به آنها اشاره مىكند و نيز نقل تجربيات خود و اساتيدش، جامعيت كم نظيرى براى اين اثر به وجود آورده است.
نکته ای مهم
از سوى ديگر مؤلف تنها در پى نقل و تقليد بدون تحقيق نبوده، بلكه گاه سخنان بزرگان را- در عين احترام به آنان- به نقد مىكشد.
اين چند جهت باعث شده كه اين كتاب مورد استفاده بسيارى از اطباى بعد از خود- از جمله حكيم ناظم جهان– قرار بگيرد و همچنان به عنوان يكى از منابع معتبر گياهشناسى مورد مراجعه واقع شود.
موضوع کتاب مخزن الادویه
مشخصات مولف و شرح حال نویسنده اثر کتاب مخزن الادويه
« محمّد حسين عقيلى» كه گاه از او به سيد محمّد حسين خان، مير محمّد حسين خان بهادر و محمّد حسين بن محمّد هادى عقيلى علوى نيز تعبير مىشود، از مشهورترين طبيبان ايرانى ساكن شبه قاره هند بوده است.
سال تولد وى در تاريخ ثبت نشده است. محل تولد وى به نيز درستى معلوم نيست. او گاهى به توصيف محلهاى از ايران- مثل ركن آباد شيراز مىپردازد كه اين نشانگر حضور او در ايران بوده، ولى در عين حال نمىتوان اقامت او و نيز گزارشهايى را كه از هندوستان نقل مىكند ناديده گرفت.
بررسى زندگى وى نيازمند احاطه بر كتب او، اطلاع دقيق از اساتيد او و ميزان تأثيرپذيرى او از گذشتگان و تأثيرگذارى او بر آيندگان است.
او در خانوادهاى زندگى مىنموده كه همگى آنها از بزرگان عرصه طب در روزگار خود بودهاند. عقيلى از تجربيات استاد خود، علوى خان، پدر و ديگر اقوام خود استفادههاى فراوان برده و در جاى جاى كتب خود اين تجربيات را نقل كرده است.
استادان وی
به ارادت آنان تصريح نموده، شخصى به نام مير محمّد على حسينى است كه وى به اشارت اين استاد دست به تأليف« مجمع الجوامع» زده است. البته گزارشى از زندگانى او در تاريخ نقل نشده است و به نظر مىرسد اين فرد استاد معنوى مؤلف بوده نه استاد او در علوم پزشكى.
از ديگر اساتيد عقيلى اطلاع دقيقى در دسترس نيست. هر چند وى از اطباى فراوانى در كتب خويش ياد مىكند و اين امر نشانگر آن است كه وى به طور مستقيم يا مع الواسطه از خرمن اساتيد فراوانى خوشهچينى نموده است. از جمله اين افراد مىتوان به حكيم محمّد باقر فرزند حكيم عماد الدين محمود شيرازى، حكيم صالح خان، حكيم داود خان و حكيم لطف الله خان- كه هر سه دايى علوى خاناند-، حكيم محمّد رضا و حكيم احمد موسوى- كه هر دو فرزندان حكيم سليماناند- و حكيم محسن خان فرزند حكيم صالح خان اشاره كرد.
كتب عقيلى
بيان كننده ارزش و جايگاه علمى او هستند. كتابهاى بر جا مانده از او شايد از مفصلترين كتب بر جا مانده در زمينه طب سنتى باشد.
به هر حال، اين آثار به عقيلى نسبت داده شده است:
1.« دستور شفايى».
2.« قرابادين صغير». اين كتاب اكنون به دست ما نرسيده، ولى مؤلف خود به چنين اثرى تصريح مىكند.
3.« خلاصة الطب» كه بنا بر آنچه مرحوم آقا بزرگ احتمال داده اين اثر همان خلاصة الحكمه است.
4.« زبدة النكات فى شرح الكليات».
5. رساله اى در باب طحال اطفال.
6. رساله اى در باب حجامت.
7. رساله اى در باب حصبه و جدرى و حميقا.
8. رساله عرق مدنى.
9. رساله اى در باب جنين.
10. كتابى درباره معالجه ذات الريه اطفال.
11. معالجات( عربى).
از مجموع اين يازده اثر تنها« خلاصة الطب و زبدة النكات» به دست ما رسيده و از حال بقيه آثار خبرى گزارش نشده است.
12. معالجات( فارسى): اين كتاب كه پس از قرابادين كبير تأليف شده، بخشى از موسوعه مجمع الجوامع است.
13. ذخائر التراكيب يا قرابادين كبير: اين كتاب اولين بخش نگاشته شده از موسوعه مجمع الجوامع است كه در سال 1195 ق نگاشته شده است.
14. مخزن الأدويه و تذكره اولى النهى.
15. خلاصة الحكمة.
هنوز بررسی‌ای ثبت نشده است.