کتاب مكاتبات خواجه احمد غزالى با عين القضات همدانى

کنیت و نام وى ابو الفضائل عبد اللّه بن محمّد المیانجى است، و عین القضات لقب وى است.

با شیخ محمّد بن حمّویه صحبت داشته است و با شیخ امام احمد غزالى نیز. و فضائل و کمالات صورى و معنوى وى از مصنّفات وى ظاهر است، چه عربى و چه فارسى.

 کتاب مكاتبات خواجه احمد غزالى با عين القضات همدانى یکی از مهم‌ترین اسنادی که از دست حوادث بی‌امان تاریخ مصون مانده، نامه‌هایی است که میان خواجه احمد غزالی و مرید و شاگردش عین‌القضاه همدانی رد و بدل شده است.

کتاب مكاتبات خواجه احمد غزالى با عين القضات همدانى مشتمل بر مقدمه محقق و نه نامه فارسی است. غزالی در این نامه‌ها با استفاده از اصطلاحات و معانی خاص صوفیانه به‌اختصار و ایجاز به پرسش‌های عین القضاة پاسخ می‌دهد.

ازآنجاکه در نامه‌های احمد غزالی ، به‌جز یکی از آن‌ها، ما با پاسخ‎هایی روبرو هستیم که سؤال‎هایشان مفقود است، گاهی اوقات مطالب نامه‌ها کاملاً مفهوم نیست؛ و باز آنچه به معضل بودن بعضی از عبارات این مکتوبات می‌افزاید مسئله موجز بودن عبارات غزالی است. به‌طورکلی روش احمد غزالی در نوشتن آثارش، بخصوص در «سوانح»، این است که مطالبی را که می‌خواهد بگوید در کمال ایجاز بیان می‌کند. این روش خود مبتنی بر یک اصل است و آن استفاده از اشارت برای شنونده ایست که اهل ذوق است.

يكي از خصوصيات تصوف عاشقانه غزالی توجه او به عشق انساني يا به اصطلاح عشق مجازي است.

غزالي اساسا عشق يا محبت را حقيقت واحدي مي داند كه درمراتب مختلف ممكن است شدت و ضعف پيدا كند ولي ماهيت آن همچنان باقي مي ماند. به تعبير فلاسفه ، عشق از نظر احمد غزالي مقول به تشكيك است.

بنابراين همانطور كه حسن وجمال يك حقيقت است كه درمجالي مختلف ظهورمي كند ودرهمه احوال ودرهمه مجالي همان حسن است، عشق نيز درهرسينه اي كه جاي گيرد ونسبت به هردرجه از حسن و جمال كه باشد عشق است. از اينجاست كه صورتهاي زيبا دراين عالم، كه همه مظاهر حسن كلي وشاهد جمال الهي اند، ازنظر غزالي محبوب ومورد توجه عاشق قرار مي گيرد. احمد غزالي را برخي از نويسندگان به خاطر شاهد بازيهاي وي نكوهش كرده اند.

غزالی یكی از مشایخ پر تحرك و اهل سفر، و سفرهایش به منظور دستگیری از طالبان و ارشاد مریدان و موعظه برای عامه مردم بود. او نه فقط در شجره‌نامۀ سلسلۀ سهرودیه*، بلكه در شجره‌نامۀ مشایخ بزرگ و سلاسل صوفیانۀ مرتبط با این سلسله، از جمله مولویه و كبرویه و ذهبیه، نیزحضور دارد. نام وی در میان مشایخ سلسلۀ نعمت اللهیه نیز از طریق یكی از شاگردانش، به نام ابوالفضل صان‌بن عبدالله بغدادی، وجود دارد.