ترجمه و متن رسالة الطير

رسالة الطير يكى از شاهكار‏هاى فلسفى و عرفانى شيخ الرئيس است وى توانست مسائل پيچيده فلسفى وعرفانى را در قالب تمثيل و رمز بطور جالب و جذّاب براى خوانندگان ارائه دهد.

يكى از كسانى كه به ترجمه ‏اين رساله همّت گماشت احمد بن محمد بن القاسم بن احمد بن خديو الاخسيكتى ملقب به ذو الفضائل است‏ كه در نظم و نثر تبحّر فراوانى داشته و بيشتر ادباء و فضلاى خراسان شاگردان وى بودند.

در طول تاريخ كسانى مانند غزّالى خواستند به سبك بوعلى منطق الطير بنويسند ولى در اين ميان رساله شيخ چشمگير بوده و از جايگاه ويژه ‏اى برخوردار مى‏باشد.

محتوا:

بوعلى در ابتداى رساله در جستجوى رفيقى برمى‏ آيد تا اندوه وى را گوش داده تا بوعلى احساس آرامش و راحتى كند ولى افسوس كه چنين دوستى يافت نمى‏شود

چون رفقاى اين روزگار در حكم بازرگانى هستند كه در وقت حاجت به انسان روى مى‏آوردند و در وقت بى‏ نيازى روى مى‏گردانند مگر دوستان الهى و برادران حقيقت كه مدار رفاقت آنها قرابت الهى و رضاى حق است

ناگفته پيداست كه مخاطب اين رساله همان دوستان الهى هستند بوعلى قبل از پرداختن به اصل داستان نكاتى را به دوستان حقيقت متذكّر مى‏شود که به برخی از آنها اشاره می نماییم:

بوعلى به برادران سفارش مى‏ كند كه حقيقت را نسبت به يكديگر آشكار كنند و پرده ‏ها را از روى عقول‏ خود بردارند تا بعضى از آنها برخى ديگر را مطالعه كرده وبه كمال راه يابند

دوستان الهى بايد مانند خارپشت بواطن خود را آشكار كرده و ظواهر خود را پنهان كنند زيرا خداى تعالى بر بواطن آنها آشكار و بر ظواهر آنها خفى است.

برادران بايد مانند مار از پوست خود منسلخ شده و بيرون آيند و مانند كرم نرم و آهسته حركت كنند و مانندعقرب باشند تا سلاح آنها همواره در پشت‏شان شيطان را نشانه بگيرد زيرا شيطان هميشه ازپشت‏ سر انسان را مى‏ فريبد.

بوعلى سفارش مى‏كند كه مرگ را پيوسته دوست داشته باشيد تا به حيات ‏ابدى دست يابيد و مانند مرغان پرواز كنيد و در يك آشيانه قرار نگيريد مانند شترمرغ باشيد كه سنگ گرم بيابان را مى‏خورد و مانند افعى كه استخوانهاى سخت را مى‏بلعد و مانند سمندر در ميان آتش باشيد كه فرداى قيامت ‏آتش ضررى به شما نرساند و مانند خفّاش باشيد كه در روز بيرون نمى‏رود تا از دست دشمنان در امان باشد.

بوعلى شجاع‏ترين مردم را كسى مى‏داند كه به فردا اعتماد كند به نظر وى بددل‏ترين مردم كسى است كه از كمال خويش باز ماند.

اگر فرشته ‏اى از كار زشت اجتناب كند و اگر بهايم مرتكب قبيحى شوند نبايد تعجّب كنيد چون فرشته آلت فساد ندارد و بهايم هم آلت عقل ندارند بلكه از كار آدمى تعجّب كنيد كه با وجود قوّه شهوت آنرا منقاد عقل مى‏سازد

چنين انسانى از فرشته هم برتر است و برعكس اگر آدمى عقل را اسير شهوت و هواهاى نفسانى سازد وى از حيوان هم پست‏تر است زيرا حيوان عقل ندارد در حاليكه چنين آدمى داراى قوّه عقلانى مى‏باشد.

شيخ الرئيس بعد از تمهيد مقدّمات به داستان پرندگان مى‏پردازد كه مضمون آن چنين است كه گروهى از صيّادان براى صيد بيرون آمده و دامهاى مختلفى پهن كردند علوفه بر روى آن پاشيدند و خودشان‏ نيز پنهان شده و منتظر آمدن صيد بودند و من در ميان مرغان بودم چون ما را ديدند با آواز خوش ما را صدا زدند

و ما هم چون نعمت و آسايش زيادى ديديم بدون هيچ شك و ريبى در آنجا فرود آمديم ولى به يكباره در دام صيادان گرفتار شديم هر قدر براى آزادى خود كوشش مى‏كرديم به نتيجه ‏اى نمى ‏رسيديم و بند دام‏ها بر اندام و اعضاى ما سخت‏تر مى‏شد

مدتى در فكر رهايى از قفس بوديم ولى ديرى نپاييد كه همگى نااميد و مأيوس شديم بالاخره هريك به گوشه‏ اى خزيديم و بعد از مدتى چنان با محيط خوى گرفتيم كه اصلا پرنده بودن خودمان را فراموش كرديم.

روزى از ميان بندهاى قفس بيرون را نگاه مى‏كرديم عدّه‏ اى از مرغان را ديديم كه پر و بال‏ خود را از قفس بيرون كشيده و با زحمت فراوان پرواز مى‏كردند چون پاى آنها نيز اسير دامها بود لذا نه به‏ طور كلى آزاد بودند و نه اسير.

در اين ميان وقتى آنها را نظاره كردم گذشته و اصل خود را به ياد آوردم كه من هم روزگارى پرنده بودم و مثل آنها پرواز مى‏كردم پس اكنون چگونه خود را به اسارت الفت داده و با قفس خوى گرفته ‏ام؟

در اينحالت اندوه عجيبى تمام وجودم را دربرگرفت به طورى كه نزديك بود از آن غصّه هلاك شوم، با گريه و زارى آنها را صدا زدم تا راه آزادى از قفس را به من نشان بدهند

آنها ابتداء از من وحشت كردند چون صداى صيادان در ذهن آنها تداعى شده بود ولى با سوگندهاى فراوانى كه من خوردم بالاخره به طرف من آمدند و با كمك و يارى آنها از قفس خلاصى يافتم

بعد از رهايى به آنها گفتم كه اين بند را از پاى من باز كنيد تا من راحت پرواز كنم آنها درجواب گفتند كه اگر اينكار در توان ما بود اوّل بند از پاى خود باز مى‏كرديم و شما هم از طبيبى كه خود بيمار است دارو طلب نكنيد چون فايده ‏اى نمى‏دهد.

پرندگان همگى براى رهايى از بند پرواز مى‏كنند و در ميان راه منظره ‏هاى زيبايى را مشاهده مى‏كنند ولى اين بار به هيچ يك از آنها اعتناء نمى‏كنند چون قبلا مزه تلخ اسارت را چشيده بودند بعد از مدّتى به سر كوهى مى‏رسند وقتى نگاه مى‏كنند هشت كوه ديگر مى ‏بينند كه در نهايت عظمت و بلندى است به طورى كه چشم از ديدن انتهاى آن عاجز مى‏ماند.

دوستان گفتند كه فرود آمدن در اينجا جايز نيست بايد طىّ طريق كرد تا به سر منزل مقصود رسيد چون ممكن است صيّادانى در كمين ما باشند بالاخره با رنج و زحمت زيادى خود را به بالاى كوه هفتم رسانديم بعضى از دوستان گفتند كه اكنون وقت استراحت است و ما ديگر نمى‏توانيم پرواز كنيم لذا مدّت كوتاهى آنجا رحل اقامت گزيديم

بوستان و آبادى حيرت انگيزى را مشاهده نموديم ولى آواز برآمد كه اكنون وقت استراحت نيست و همانا توقّف در اينجا عمر ضايع كردن است چون احتمال دارد صيادان در تعقيب ما باشند لذا به سرعت پرواز كرديم و چون به كوه هشتم رسيديم مرغانى ديديم كه در ظرافت و لطافت و حسن كمال و بهاء، منحصر بفرد بودند وقتى گرفتارى خود را بر آنها عرضه داشتيم گفتند كه پشت اين كوه شهرى است كه پادشاه آنجا حاجت هر مظلومى را برآورده مى‏سازد

لذا با شور و شعف زيادى خود را به قصر پادشاه رسانديم چون آنها ما را به حضور ملك راه دادند جمال و جلال پادشاه بر ما ظهور كرد و ما بيهوش و مدهوش افتاديم.

بعد از هوشيارى پادشاه فرمود كه حلّ گرفتارى شما به دست آن كسى است كه شما را گرفتار نموده است لذا من رسولى پيش آنان مى‏فرستم تا بند از پاى شما باز كرده و شما از بدى برهاند. پس همراه فرستاده پادشاه برگشتيم،

دوستان درباره جمال و بهاى پادشاه از من سؤال كردند و من در نهايت زيبايى و جمال وى را توصيف كرده و ستودم ولى متأسفانه دوستان بر من خرده گرفته و زبان به ملامت گشودند و مرا به معالجه طبّى سفارش نمودند افسوس كه سخنان من در نزد اينان ضايع گشت و بى‏ اثر ماند و من از خداوند متعال استعانت جسته و از چنين مردم نادانى، بيزارى مى‏ جويم اين خلاصه داستانى بود كه بوعلى از زبان پرندگان به رشته تحرير درآورده است بعد از بوعلى شارحانى پيدا شدند و نكات حكمى و عرفانى رساله را تأويل و تفسير نمودند.

• پیشنهاد برای مطالعه بیشتر

ترجمه رساله اضحویه ابن سینا