کتاب تحفه المؤمنين

کتاب تحفةالمؤمنين ‏مشهور به تحفه حكيم مؤمن به زبان فارسى، تأليف محمدمؤمن بن محمدزمان، معروف به حكيم مؤمن است كه از مشهورترين نگاشته ‏هاى طب فارسى پيرامون دواشناسى مى‏باشد و پس از تأليف، مورد توجه بسيارى از اطباء قرار گرفته است. به گونه‏ اى كه حكيم مير محمدحسين عقيلى علوى خراسانى در كتاب« مخزن الادوية» و« قرابادين كبير» و نيز حكيم ناظم جهان در كتاب« اكسير اعظم» از اين اثر بسيار بهره برده ‏اند.

ساختار کتاب تحفه المؤمنين

كتاب، در دو بخش تشخيصات و دستورات تنظيم شده است.

بخش اول، مشتمل بر 5 تشخيص است. در تشخيص سوم، ادويه و اغذيه به ترتيب حروف الفبا ذكر شده ‏اند. تشخيص چهارم، خود داراى 5 فصل و تشخيص پنجم شامل 3 فصل است.

بخش دوم، شامل 3 قسم است. قسم اول، شامل 5 طريق و قسم دوم، داراى 24 باب است.

گزارش محتوا

حكيم مؤمن، خود، چكيده محتواى كتاب را فهرست‏ وار چنين بيان میكند:

اين مجموعه، مشتمل است بر تشخيصات و دستورات و تشخيصات مبنى است بر پنج تشخيص:

تشخيص اول:

در بيان سبب اختلاف اقوال اطباء در ماهيات و قوت و قدر شربت ادويه و شروط اخذ هر دوا و ذكر درجات و انقسام قولها باقسامه.

تشخيص ثانى:

در ذكر صفات و افعال ادويه و بيان افعال كليه و مشابه آن و تفسير اسامى و معانى لغاتى كه در طى انشاء اين مجموعه، مذكور مى‏شود و در كتب ادويه مفرده، مدارعليها است.

تشخیص ثالث:

در بيان ماهيت و خواص و كيفيت ادويه مفرده و اغذيه مفرده و مركبه و ذكر مصلح و بدل و قدر شربت و آنچه بدان مناسب است.

تشخيص رابع:

در مداواى سموم.

تشخيص خامس:

در بيان اوزان و آنچه به آن متعلق است.

دستورات منقسم است به سه قسم:

قسم اول: در بيان اعمالى كه متعلق است به ادويه مفرده، مثل شستن و سوختن و تحميص و تشويه و امثال آن و طريق آشاميدن عشبه و چوب چينى و ماء الجبن و مانند آن و اعمال غريبه.

قسم دوم: دربيان اعمالى كه متعلق است به ادويه مركبه و ذكر معاجين و حبوب و ساير مركبات.

قسم سوم: در معالجات با رعايت اختصار»( تحفه حكيم مومن، ص 5- 6).

مفصل‏ترين و مشهورترين بخش كتاب، بخشى است كه در باره مفردات نگاشته شده است. اين بخش، به ترتيب حروف الفبا تنظيم يافته است.

« تحفه حكيم مؤمن»، دايرةالمعارفى جامع در داروشناسى و داروسازى طب سنتى است.

بسيارى از امورى كه براى شناخت دارو و ساخت دارو لازم است، در اين كتاب بررسى شده است. بررسى مشروع و علمى گياهان توسط مؤلف در عين نقل تجربيات خود و پدرش در كنار نقل از متون و منابع معتبر، ارزش اين اثر را دوچندان مى‏كند.